Avansert søk

Nynorskordboka 1843 oppslagsord

utan 1

subjunksjon

Tyding og bruk

innleier ei leddsetning som uttrykkjer vilkår;
med mindre, viss ikkje
Døme
- eg reiser ikkje utan du blir med;
- det var ikkje dans i bygda utan ho møtte opp som den fyrste
innleier ei leddsetning som uttrykkjer vedgåing;
sjølv om ikkje, enda ikkje
Døme
- mange har blitt sjuke utan vi har oppdaga det;
- ho høyrde kva han sa utan ho forstod kva han meinte

Faste uttrykk

utan at
innleier ei leddsetning som uttrykkjer vilkår;
dersom ikkje, med mindre
eg reiser ikkje utan at du blir med;
arbeidet er solid utan at det er særleg spennande

utan

preposisjon

Opphav

norrønt útan; av ut

Tyding og bruk

inn frå, innover frå
Døme
- utan havet, tunet;
- utan med stranda – innover stranda
på utsida av
Døme
- utan døra
- særleg som adverb:
  både innan og utan
ikkje (utstyrt) med, fri for, skild frå
Døme
- gå utan hatt;
- utan mat og pengar;
- greie seg godt utan (briller, følgje);
- dei reiste utan han;
- slå seg utan å gråte;
- han slo seg utan at han gret;
- det gjekk, men ikkje utan slit
bortsett frå, utanom
Døme
- alle var der utan (m)eg;
- ho bad alle utan meg;
- eg reiser ikkje utan at du blir med
som subjunksjon: utan at, ikkje slik at
Døme
- han var her utan eg visste det
som subjunksjon: utan at, dersom ikkje
Døme
- eg reiser ikkje utan du blir med

Faste uttrykk

utan tvil
tvillaust
utan vidare
beinfram, rett og slett, som ein sjølvsagd ting

spøkjelse, spøkelse

substantiv inkjekjønn

Tyding og bruk

overnaturleg, menneskeliknade skapnad som førestiller ein person som går att etter døden;
attergangar (1);
skrømt (1)
Døme
- sjå eit spøkjelse på kyrkjegarden
noko uhyggjeleg eller trugande;
skremsel (3)
Døme
- svolten er det store spøkjelset

Faste uttrykk

sjå spøkjelse midt på lyse dagen
vere redd utan grunn

sprøytemiddel

substantiv inkjekjønn

Tyding og bruk

kjemisk plantevernmiddel;

Døme

bæra var dyrka utan bruk av sprøytemiddel

sprisegl

substantiv inkjekjønn

Tyding og bruk

rektangulært storsegl utan bom som blir spent ut med spri (

spretthopp

substantiv inkjekjønn

Tyding og bruk

lite skihopp med dump som gjev stor sprett
Døme
- nokon har laga eit spretthopp i bakken
hopp (1, 1) rett opp utan tilfart
Døme
- dei tok ti spretthopp som oppvarming

torn

substantiv hankjønn

Opphav

norrønt þorn

Tyding og bruk

spiss, stikkande utvekst på plante;
beinliknande, spiss, stikkande utvekst på visse dyr;
pigg (1, tagg (1
- ingen roser utan tornar;
- katten fekk ein torn i poten
i uttrykk:
noko som stadig piner og plagar ein, særleg i bibelmål, i uttrykk:
- ha ein torn i kroppen – jamfør 2. Kor 12,7

Faste uttrykk

ein torn i auget
årsak til uvilje, misunning, irritasjon eller liknande;
noko som (stendig) plagar ein
nybygget var ein torn i auget på naboane

stor

adjektiv

Opphav

norrønt stórr

Tyding og bruk

som tek mykje plass eller rom;
diger, dryg, svær;
motsett liten (1);
jamfør større, størst
Døme
- ei stor bygd;
- store hus;
- vekse seg stor og sterk;
- vere stor for alderen;
- ein stor flokk;
- ein stor familie;
- eit stort smil
som gjer mykje av seg;
monaleg, omfattande
Døme
- ei stor verksemd;
- Noreg har vore ein stor tørrfiskeksportør;
- tene store pengar;
- ein stor del av folket;
- stor skilnad;
- gjere stor skade;
- i stor målestokk;
- gjere nokon ei stor teneste;
- ikkje ete stort
- brukt som adverb
  han gledde seg stort over suksessen;
  glede seg stort til noko;
  dominere stort
- brukt som substantiv
  selje og kjøpe i stort
brukt ved oppgjeving av ein sum, eit mål, ei vekt
Døme
- eit stort beløp;
- huset er 104 m² stort
vesentleg (1), viktig
Døme
- eit av dei store politiske spørsmåla føre valet;
- det store spørsmålet er …;
- dra opp dei store linjene;
- i store drag;
- ei stor glede
høg (1, 3)
Døme
- ha store tankar om nokon eller noko
sterk (6), drastisk, kvass (2, 3)
Døme
- bruke store ord
som har høg (sosial) stilling
Døme
- vere ein stor mann i kommunen
dugande, vidkjend
Døme
- ho har vorte ein stor forskar;
- ein stor idrettsutøvar
- brukt som substantiv
  det blir nok noko stort av henne
ordentleg, retteleg
Døme
- du er ein stor tosk;
- han var ein stor unge all sin dag
fin, flott
Døme
- ikkje vere stort van;
- halde ein stor middag
full, heil;
fullstendig
Døme
- den store kjærleiken;
- det store tomrommet
ikkje småleg (1)
Døme
- vere stor nok til å vedgå ein feil
brukt i utrop for å gje uttrykk for overrasking eller liknande
Døme
- du store Gud!
- du store verda!
- du store min!

Faste uttrykk

gjere store auge
sperre auga opp av undring
i det store og heile
alt i alt, stort sett, jamt over
ikkje stort anna
ikke særlig mer;
nesten berre
ikkje sjå stort anna enn bilar på turen
ikkje stort over
ikkje særleg meir enn
ho kan ikkje vere stort over 20 år;
det kan ikkje vere stort over 20 grader
sjå stort på
vurdere i grov trekk utan å hefte seg ved detaljar;
vere mild og overberande
sjå stort på det
store og små
vaksne og barn
store oktav
oktav (2) under vesle oktav og to oktavar under einstroken oktav
stort sett
vurdert i heilskap med mindre vekt på dei einkilde detaljane;
vanlegvis
vere stor i kjeften
bruke sterke ord;
vere skrytete
vere stor på det
vere kry eller overlegen

større

adjektiv

Opphav

norrønt stǿrri, komparativ av stor; jamfør størst

Tyding og bruk

stor i høgre grad enn nokon eller noko det blir samanlikna med
Døme
- han er større enn bror sin;
- arbeide for større rettferd;
- i dei større byane
utan klar samanlikning: heller dryg, stor eller mykje
Døme
- ein større lekkasje;
- det var ikkje noko større med snø

sjå stort på

Tyding og bruk

vurdere i grov trekk utan å hefte seg ved detaljar;

vere mild og overberande;

Sjå: stor

Døme

sjå stort på det

Resultat per side: