Avansert søk

Vanleg søk

Bokmålsordboka 97 oppslagsord

halv 1

adjektiv

Opphav

norrønt halfr

Betydning og bruk

som utgjør den ene av to (mer eller mindre) like store deler
Eksempel
- de delte og fikk et halvt brød hver;
- en halv kilo;
- to og en halv;
- en halv omdreining
- brukt som substantiv:
  de fikk ikke engang det halve;
  det halve hadde vært nok;
  en halv kan vel ikke skade
om mengde, fart eller annen målenhet, som er fylt eller brukes ca. halvparten av maksimal kapasitet;
halvfull, halvfylt
Eksempel
- båten gikk med halv fart;
- spannet var halvt;
- ta en halv øl
om klokkeslett: 30 minutter før en hel time
Eksempel
- klokka er halv ti, altså 09.30 eller 21.30
som utgjør opptil halvparten av noe;
delvis (2), nesten
Eksempel
- en halv seier
brukt som adverb: delvis, nesten, til en viss grad
Eksempel
- si noe halvt i spøk;
- hun svarte halvt smilende;
- snu seg halvt på stolen
om gjerning, karakter, løfte, sannhet, svar og lignende: ikke komplett, ufullkommen, ufullstendig
Eksempel
- et halvt løfte;
- dette er bare en halv løsning

Faste uttrykk

ei halv ei
en halvflaske brennevin
ha ei halv ei på lomma
en halv gang
femti prosent (mer);
ofte brukt i sammenligninger om mengde, størrelse eller lignende
dreie en halv gang rundt sin egen akse;
tenke seg om en halv gang til før man handler;
temperaturen sank én og en halv gang så raskt som forventet
flagge på halv stang
la flagg henge cirka halvveis ned på flaggstangen som uttrykk for sorg ved dødsfall og begravelse
halvt om halvt
(etter tysk halb und halb) bortimot, så å si
med et halvt øre
uten å høre helt etter
lytte til radioen med et halvt øre
med et halvt øye
uten å måtte se nøye;
med et flyktig blikk
at du liker meg, kan jeg se med et halvt øye
på halv tolv
ikke helt rett, skeivt, tilfeldig, uten styring;
på skeive
med hatten på halv tolv;
innsatsen har vært litt på halv tolv

Artikkelside

kortvoksthet

substantiv hankjønn

Betydning og bruk

det å ha nokså lav kroppshøyde (under ca. 155 cm for kvinner og ca. 166 cm for menn);

jamfør nanisme og veksthemning (2)

Artikkelside

kortvokst

adjektiv

Betydning og bruk

som er kort av vekst
Eksempel
- en kortvokst furu
i medisin: som har nokså lav kroppshøyde (under ca.155 cm for kvinner og 166 ca. cm for menn)

Artikkelside

svartedauden

substantiv hankjønn

Betydning og bruk

betegnelse på pestepidemi som herjet i Asia og Europa ca. 1350

Artikkelside

nordisk middelalder

Betydning og bruk

tiden fra ca. år 1000 til reformasjonen;

Se: middelalder

Artikkelside

stråling

substantiv hunkjønn eller hankjønn

Betydning og bruk

energioverføring gjennom elektromagnetiske bølger eller partikler

- gammastråling
- røntgenstråling
- UV-stråling
- varmestråling

Faste uttrykk

elektromagnetisk stråling
overføring av energi med elektromagnetiske bølger
infrarød stråling
elektromagnetisk stråling med bølgelengde mellom 0,7 mikrometer og ca. 1 millimeter;
varmestråling
ioniserende stråling
stråling av fotoner eller partikkelstråling med stor nok energi til å ionisere et atom eller molekyl
kosmisk stråling
partikler fra et sted utenfor jorda som treffer atmosfæren med svært høy fart
radioaktiv stråling
stråling fra atomkjerne som kan være helseskadelig

Artikkelside

time 1

substantiv hankjønn

Opphav

norrønt tími ‘tid, gang’

Betydning og bruk

tidsavsnitt på 60 minutter
Eksempel
- gå ut en times tid – ca. en time;
- tjene 300 kr (i) timen;
- fartsgrensen er 50 km i timen;
- åtte timers (arbeids)dag;
- klokketime
undervisningsperiode, oftest på 40 eller 45 minutter
Eksempel
- norsktime, spilletime;
- bråke i timen
(mer eller mindre) ubestemt tidsrom, stund
Eksempel
- jeg trodde min siste time var kommet
- i uttrykket
avtale om tidfestet stund til å utføre tjeneste
Eksempel
- få, bestille time hos frisøren;
- jeg har time hos legen kl. 2

Faste uttrykk

de små timer
timene etter midnatt
i ellevte time
(etter Matt 20,6–16) i siste liten
på timen
øyeblikkelig

Artikkelside

tid

substantiv hunkjønn eller hankjønn

Opphav

norrønt tíð

Betydning og bruk

varighet, (målt) tidsrom, stund
Eksempel
- ha god, dårlig, liten tid;
- ta tiden;
- dommeren blåste for full tid;
- la henne få tid på seg til å bli ferdig;
- tid er penger;
- det tar sin tid – det går ikke så fort;
- gi, ta seg god tid – ta det med ro;
- en times tid – ca. en time;
- han avbryter hele tiden – stadig vekk;
- all min tid – hele livet;
- dra, trekke ut tiden – forhale noe;
- på lang(e) tid(er) – på lenge;
- betenkningstid, arbeidstid, kontortid;
- i disse …tider (for eksempel valgkamptider, etterutdanningstider)
tidspunkt, øyeblikk
Eksempel
- tiden er inne;
- alt til sin tid;
- min tid skal komme;
- det var på høy tid at du kom;
- få grå hår før tiden – før det er normalt;
- nattetid, dagtid
tidsalder, epoke
Eksempel
- tidenes morgen;
- fra, siden Adams tid;
- i atten hundre og den tid;
- i svunne tider;
- opp, ned gjennom tidene;
- i min tid som formann;
- når tiden er moden;
- det går mot bedre, lysere tider;
- du slette tid!
- den tid den sorg – ta ikke sorgene på forskudd ; se sorg (4);
- være forut for sin tid – se forut;
- være tidenes største – (fra sv) den største i historien;
- glanstid, velmaktstid, dyrtid
om følge, rekke av hendinger (endringer, tilstander eller lignende):
Eksempel
- tiden går;
- det var som om tiden stod stille;
- tiden faller lang;
- fordrive tiden;
- tidens tann – se tann (1)
tidsregning
Eksempel
- norsk tid;
- sommertid
tempus
Eksempel
- verbets tider

Faste uttrykk

alle tiders
svært bra
vi fikk en alle tiders mulighet
bare tiden og veien
ikke mer tid enn en trenger for å komme fram eller rekke det som skal gjøres
skal vi rekke fristen, har vi bare tiden og veien
for tiden
nå om dagen;
forkortet f.t.
før i tiden
tidligere
før i tiden måtte barna arbeide
i sin tid
for lenge siden;
tidligere
partiet var i sin tid imot lovendringen
i tide og utide
støtt
med tid og stunder
før eller senere
med tiden
etter hvert;
litt etter litt
det går over med tiden
på ubestemt tid
i en ikke nærmere definert periode;
til så lenge
vi har utsatt reisen på ubestemt tid
se tiden an
vente og se
ta tiden til hjelp
bruke den tiden som trengst;
la være å forsere;
vente og tro at noe blir bedre etter som tiden går
til alle døgnets tider
støtt
til enhver tid
bestandig
til evig tid
for bestandig
de vil være sammen til evig tid
til tider
av og til;
en gang imellom
til tider er jeg lei av jobben
vende i tide
snu før det er for sent

Artikkelside

skjeppe

substantiv hankjønn eller hunkjønn

Opphav

norrønt skeppa; beslektet med skap (

Betydning og bruk

gammelt kornmål av varierende omfang, i middelalderen fra 24,3 til 32,4 l, senere ca. 17, 5 l (⅛ tønne)
målekar som rommer en skjeppe (1)

Faste uttrykk

sette/stille sitt lys under en skjeppe
la være å vise hvor flink eller dyktig en er

Artikkelside

punktum

substantiv intetkjønn

Opphav

fra latin, av pungere ‘stikke’

Betydning og bruk

skilletegn (.) som avslutter en setning
tegn for forkorting, for eksempel i ‘ca.’ for ‘cirka’
skilletegn ved tidsuttrykk
Eksempel
- han fikk tiden 1.57.05;
- kl. 12.05
tegn som markerer ordenstall
Eksempel
- 3. opplag;
- Harald 5.
i jus: avsnitt mellom to punktumtegn i en tekst
Eksempel
- lovens § 2 andre ledd tredje punktum

Faste uttrykk

sette punktum for
avslutte
de har satt punktum for debatten

Artikkelside

Nynorskordboka 38 oppslagsord

halv 1

adjektiv

Opphav

norrønt halfr

Tyding og bruk

som utgjer den eine av to (meir eller mindre like store) delar
Døme
- dei delte og fekk eit halvt eple kvar;
- ein halv liter;
- to og ein halv
- brukt som substantiv
  ikkje det halve;
  det halve hadde vore meir enn nok;
  ein halv må vere lov
om mengde, fart eller anna måleining, som er fylt eller blir brukt ca. halvparten av maksimal kapasitet;
halvfull, halvfylt
Døme
- ei halv flaske;
- ta ein halv øl;
- båten gjekk med halv fart
om klokkeslett: 30 minutt før heil time
Døme
- klokka er halv ni, altså 08.30 eller 20.30
som utgjer opp til halvdelen av noko;
delvis (2), nesten
Døme
- oppleve det som ein halv fridag;
- ein halv siger
brukt som adverb: delvis, nesten, i ein viss mon
Døme
- han sa det halvt i spøk;
- dei sat halvt smilande;
- ho stirra halvt forbi han
om gjerning, karakter, lovnad, sanning, svar og liknande: ikkje heil, ufullkomen, ufullstendig
Døme
- ein halv lovnad;
- eit halvt svar;
- ta halve standpunkt

Faste uttrykk

ei halv ei
ei halvflaske brennevin
ha ei halv ei på innerlomma
ein halv gong
femti prosent (meir);
ofte brukt i samanlikningar om mengde, storleik eller liknande
utgiftene vart ein halv gong større;
dreie mutteren ein halv gong til;
den norske kystlinja går to og ein halv gong rundt jorda
flagge på halv stong
la flagg henge om lag halvvegss ned på flaggstong for å vise sorg ved dødsfall og gravferd
halvt om halvt
(etter tysk halb und halb) bortimot, så å seie
vere halvt om halvt trulova
med eit halvt auge
med ein gong, med å sjå berre lausleg
at den er øydelagd, kan eg sjå med eit halvt auge
med eit halvt øyre
utan å høyre godt etter
læraren lytta med eit halvt øyre
på halv tolv
ikkje heilt rett, skeivt, tilfeldig, utan styring;
på skeive
med hatten på halv tolv;
det har gått litt på halv tolv i det siste

Artikkelside

stråling

substantiv hokjønn

Tyding og bruk

energioverføring gjennom elektromagnetiske bølgjer eller partiklar

- gammastråling
- partikkelstråling
- røntgenstråling
- varmestråling

Faste uttrykk

elektromagnetisk stråling
overføring av energi med elektromagnetiske bølgjer
synleg lys er døme på elektromagnetisk stråling
infraraud stråling
elektromagnetisk stråling med bølgjelengd mellom 0,7 mikrometer og ca. 1 millimeter;
varmestråling
ioniserande stråling
stråling av foton eller partikkelstråling med stor nok energi til å ionisere eit atom eller molekyl
kosmisk stråling
partiklar frå ein stad utanfor jorda som treffer atmosfæren med svært høg fart
radioaktiv stråling
stråling frå atomkjerne som kan vere helseskadeleg

Artikkelside

punktum

substantiv inkjekjønn

Opphav

frå latin, av pungere ‘stikke’

Tyding og bruk

skiljeteikn (.) som markerer slutten på ei setning
teikn for forkorting, til dømes i ‘ca.’ for ‘cirka’
skiljeteikn ved tidsuttrykk
Døme
- han fekk tida 1.57.05;
- kl. 11.05
teikn som markerer rekkjetal
Døme
- 3. opplag;
- Harald 5.
i jus: avsnitt mellom to punktumteikn i ein tekst
Døme
- § 2 andre ledd tredje punktum

Faste uttrykk

setje punktum for
slutte av
dei set punktum for debatten

Artikkelside

ptolemeisk

adjektiv

Tyding og bruk

som byggjer på teoriane til Klaudios Ptolemaios (død ca. 170 e.Kr.)

Faste uttrykk

det ptolemeiske verdsbiletet
astronomisk verdsbilete der ein reknar med at jorda er sentrum og sola og planetane sirklar rundt henne i samansette sirkelbaner

Artikkelside

infraraud

adjektiv

Tyding og bruk

om lys og strålar: som ligg utanfor den raude delen av spektrumet og er usynleg for auget;

ultraraud

Faste uttrykk

infraraud stråling
elektromagnetisk stråling med bølgjelengd mellom 0,7 mikrometer og ca. 1 millimeter;
varmestråling

Artikkelside

høg 1

adjektiv

Opphav

norrønt hár, av mellomnorsk høg; påverknad frå austnordisk

Tyding og bruk

som strekkjer seg langt oppover (i vertikal retning);
som har stor høgd (1)
Døme
- eit høgt hus;
- høge bølgjer;
- ho er ca. 1,70 m høg;
- han er høgare enn broren;
- verdas høgaste fjell
- brukt som adverb
  hoppe høgt i vêret
som er langt oppe, i stor vertikal avstand oppover (sett eller rekna frå eit visst nivå)
Døme
- eit høgt punkt
- brukt som adverb
  sveve høgt til vêrs;
  sola står høgt på himmelen;
  kor høgt ligg vatnet?
  høgt oppe på veggen;
  stå høgt på prioriteringslista
som ligg langt oppe på ein tenkt eller eksisterande skala;
som kan teljast eller nemnast med stort tal
Døme
- høge prisar;
- nå ein høg alder;
- ha høg feber;
- stille høge krav;
- ha høg kvalitet;
- selje til høgaste pris;
- eit høgt tal
- brukt som adverb
  ein høgt utvikla teknikk;
  stå høgt hos nokon;
  elske nokon høgt
om lyd: som ligg langt oppe på toneskalaen;
lys (2, 4)
Døme
- ein høg tone
om lyd: sterk, kraftig
Døme
- høg musikk;
- lese med høg røyst
- brukt som adverb
  lese høgt;
  tal høgare!
med rang eller posisjon over andre
Døme
- vere høg på det;
- ha høg rang;
- få eit høgt verv i ein organisasjon;
- ha høgare interesser
rusa av narkotisk stoff, særleg hallusinogen
Døme
- vere høg på hasj

Faste uttrykk

gå nokon/noko ein høg gang
kunne måle seg med eller overgå noko eller nokon
dei gjekk sine forgjengarar ein høg gang;
skipet gjekk verdas flottaste cruiseskip ein høg gang
ha høge tankar om noko/nokon
tru godt om og ha store forventingar til noko eller nokon
eg har ikkje så høge tankar om meg sjølv;
dei har høge tankar om finanssektoren
høg og låg
folk frå forskjellige sosiale lag
eit samfunn med kort avstand mellom høg og låg
høg og mørk
- høgvaksen og mørkhåra
  ein høg og mørk kjekkas
- sjølvsikker og pågåande
  det er lett å vere høg og mørk når ein sit i opposisjon
høg på pæra
overlegen, sjølvsikker
høgare makter
guddomlege, overjordiske makter
høgare utdanning
utdanning utover vidaregåande skule
høge skuldrer
det å vere overspent og stressa
begge laga spelar med høge skuldrer;
det gjeld og roa seg ned og ikkje ha høge skuldrer
høgt og lågt
overalt
ho leita høgt og lågt etter boka
høgt oppe og langt nede
med skiftande sinnsstemning
høgt på strå
med høg sosial stilling
høgt spel
spel med stor innsats;
dristig spel
høgt under taket
- med stor avstand frå golv til tak
  det er høgt under taket i matsalen
- prega av toleranse
  i dette miljøet er det høgt under taket
i høg grad
på alle måtar
gjendikting er dikting i høg grad
ikkje vere høg i hatten
kjenne seg underlegen, vere redd
på høg tid
i siste liten;
på tide
setje noko/nokon høgt
setje pris på noko eller nokon;
verdsetje
dette er verdiar som han set svært høgt;
ho sette mor og far høgt
setje seg på sin høge hest
te seg på ein overlegen, hoven måte

Artikkelside

halde

halda

verb

Opphav

norrønt halda

Tyding og bruk

ha tak i eller grep rundt
Døme
- halde eit barn;
- halde noko i handa;
- ho held i blyanten;
- fuglen heldt noko i nebbet;
- halde seg fast i rekkverket
få noko eller nokon til å bli på ein viss stad;
ha fysisk makt over;
hindre i å utfalde seg fritt
Døme
- halde hesten;
- halde nokon i fengsel;
- han heldt dei på avstand;
- det var ikkje mogleg å halde han heime;
- eg held meg frå å kommentere saka;
- halde seg i skinnet;
- halde pusten;
- ho heldt gråten tilbake;
- vi må prøve å halde smitten nede;
- hald kjeft!
la kome i ei viss stilling;
ha i ei viss stilling;
lyfte
Døme
- halde fram handa;
- halde arket opp mot lyset;
- halde hendene på ryggen;
- halde hendene for auga;
- halde seg oppe
vere på ein bestemd stad;
ikkje vike av frå eller kome ut av;
røre seg eller styre i ei viss lei
Døme
- halde til utanfor sentrum;
- halde seg heime;
- halde kursen;
- halde leia;
- halde farten;
- halde takta;
- halde noko i gang;
- halde seg på vegen;
- halde fram som ein stemner;
- ho er sjuk og har halde senga i fleire dagar;
- eg held meg helst i bakgrunnen;
- dei heldt følgje med meg nesten til mål
syte for at noko blir verande i same tilstand eller stilling;
framleis ha, ikkje miste;
vare ved uendra;
forsvare, hevde (1
Døme
- halde stillinga;
- halde stand;
- halde ei festning;
- halde varmen;
- halde fargen etter mange vask;
- halde seg i form;
- prisane held seg;
- mjølka heldt seg lenge;
- dei prøvde å halde liv i han;
- dei heldt stemninga oppe
rette seg etter;
stå ved;
oppfylle
Døme
- halde ord;
- halde lova;
- halde ein lovnad
ha eller nå opp i
Døme
- vatnet held over 20 °C;
- vinen heldt ca. 10 % alkohol;
- halde mål
tole utan å gå sund eller gje etter;
stå imot trykk og påkjenning
Døme
- varene var tunge, men posen heldt;
- skruen held ikkje;
- sjekk om isen held;
- overslaget heldt ikkje
ha i teneste eller til rådvelde;
eige (2, 1)
Døme
- halde vaskehjelp;
- halde høns
abonnere på
Døme
- halde ei avis
drive på med;
utføre (2
Døme
- halde kurs i teikning og måling;
- halde styr på papira;
- halde kontroll på elevane;
- halde orden;
- halde fred;
- halde fest;
- dei heldt messe kvar søndag;
- koret skal snart halde konsert;
- kan du halde vakt i natt?
- skal du halde tale i bryllaupet?
- slutt med å halde slikt leven!
rekne for;
sjå på som
Døme
- halde seg for god til noko;
- halde noko for eit mirakel;
- halde noko for sant;
- eg held han for å vere svært påliteleg

Faste uttrykk

halde att
- hindre ei rørsle framover;
  bremse ei utvikling
  regjeringa tek ansvar ved å halde att på pengebruken
- ikkje sleppe frå seg
  forfattaren veit å halde att dei siste brikkene i krimgåta;
  visse typar utstyr blir stadig haldne att i leveransane
halde av
- vere glad i;
  verdsetje høgt
  eg held av han
- reservere
  kan du halde av ein plass til meg?
halde fast ved
vere tru mot
halde fram
- gå vidare, føre vidare, ikkje slutte
- hevde (1, 2)
  han heldt fram at han hadde vunne saka
halde frå kvarandre
skilje frå kvarandre;
ikkje blande
det kan vere vanskeleg å halde dei ulike teoriane frå kvarandre
halde hardt
vere vanskeleg;
lykkast berre så vidt
det skal halde hardt å bli ferdig før fristen
halde inne med
stanse talestraumen;
teie
ho heldt inne med kva ho eigenleg meinte
halde med
vere tilhengjar av;
vere einig med
halde med Viking
halde nokon med noko
forsyne;
forsyte
halde ungane med sko og klede;
dei heldt seg med mat sjølve;
eg kan gjerne halde deg med selskap
halde opp
slutte
han heldt opp å slå
halde på
- ikkje gje seg;
  halde fram med
  dei får no berre halde på
- vere i ferd med
  ein pasient heldt på å døy
- ikkje vilje gje slepp på;
  ta vare på
  dei held på dialekten si;
  han heldt på jobben sin så lenge han kunne
- satse (1)
  halde på feil hest
halde på med
vere oppteken med;
vere i gang med
ho heldt på med mobilen heile dagen;
eg held på med å lage middag;
kva held du på med?
halde saman
støtte og hjelpe kvarandre;
vise samhald
halde seg godt
sjå ung ut
halde seg inne med
syte for å vere god ven med
det er best å halde seg inne med sjefen
halde seg til
ty til;
lite på;
ikkje vike frå
dei held seg til kvarandre;
ho heldt seg til Arbeidarpartiet;
halde seg til fakta i saka
halde unna
leggje for seg sjølv;
leggje til side;
halde tilbake;
ikkje rekne med
halde unna for
halde på avstand;
stå imot
han heldt unna for konkurrentane inn mot mål
halde ut
tole eller orke;
ikkje gje tapt
sorga er nesten ikkje til å halde ut

Artikkelside

åtting, åttung

substantiv hankjønn

Opphav

norrønt áttungr ‘åttedel (av fylke eller bygd)'

Tyding og bruk

gammalt kornmål som var lik ⅛ skjeppe (1), ca. 2,17 liter
gammalt rommål (for mellom anna flytande varer, smør og fisk) som var lik ⅛ tønne (3), ca. 15–17 liter
om eldre forhold: administrativ eining som femnde om ⅛ av eit fylke (på Vestlandet)

Artikkelside

infraraud stråling

Tyding og bruk

elektromagnetisk stråling med bølgjelengd mellom 0,7 mikrometer og ca. 1 millimeter;

varmestråling;

Sjå: infraraud, stråling

Artikkelside

troposfære

substantiv hankjønn

Opphav

av gresk tropos ‘vending’ og sfære

Tyding og bruk

nedste lag av atmosfæren (på våre breiddegrader opp til ca. 10 km)

Artikkelside

Side 1 av 10

Resultat per side:

Avansert søk

Bokmålsordboka 97 oppslagsord

halv 1I

Opphav

Betydning og bruk

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Faste uttrykk

kortvoksthet

Betydning og bruk

kortvokst

Betydning og bruk

Eksempel

svartedauden

Betydning og bruk

nordisk middelalder

Betydning og bruk

stråling

Betydning og bruk

Faste uttrykk

time 1I

Opphav

Betydning og bruk

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Faste uttrykk

tid

Opphav

Betydning og bruk

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Faste uttrykk

skjeppe

Opphav

Betydning og bruk

Faste uttrykk

punktum

Opphav

Betydning og bruk

Eksempel

Eksempel

Eksempel

Faste uttrykk

Nynorskordboka 38 oppslagsord

halv 1I

Opphav

Tyding og bruk

Døme

Døme

Døme

Døme

Døme

Døme

Faste uttrykk

stråling

Tyding og bruk

Faste uttrykk

punktum

Opphav

Tyding og bruk

Døme

Døme

Døme

Faste uttrykk

ptolemeisk

Tyding og bruk

Faste uttrykk

infraraud

Tyding og bruk

Faste uttrykk

halv 1

time 1

halv 1

høg 1