Avansert søk

Vanleg søk

Nynorskordboka 6 oppslagsord

ulykke, ulukke

substantiv hokjønn

Opphav

norrønt úlykka; frå lågtysk ungelucke

Tyding og bruk

hending som valdar stor skade;
alvorleg uhell, katastrofe
Døme
- bilulykke;
- flyulykke;
- gruveulykke;
- trafikkulykke;
- bli utsett for ei ulykke;
- det kom store ulykker over landet;
- når ulykka er ute;
- ulykka hende (el. skjedde) da bilen skulle køyre forbi
skadeleg forhold, uheldig omstende, sørgjeleg stode
Døme
- det er ei ulykke å vekse opp i slummen;
- det er inga ulykke om vi må vente litt;
- ulykka er at middelet ikkje finst;
- føre ulykke over nokon

Faste uttrykk

ei ulykke kjem sjeldan aleine
når noko går gale, kan ein rekne med at endå meir går gale
gjere ei ulykke på
skade (noko(n)); tyne (nokon)
kome i ulykka
(m a, om ugift kvinne) bli gravid uviljes
til all ulykke
ulykkelegvis

Artikkelside

menneske

substantiv inkjekjønn

Opphav

gjennom dansk, frå gammalfrisisk manniska, menneska, jamfør norrønt manneskja og mennskr ‘menneskeleg’, samanheng med mann; jamfør menneskje

Tyding og bruk

skapning, vesen med opprett gonge, høg intelligens og evne til å tale;
Homo sapiens;
til skilnad frå dyr og plante
Døme
- det moderne mennesket;
- menneske og dyr;
- Gud og menneske
individ, person
Døme
- eit godt menneske;
- eit vakse menneske;
- ein by med 380 000 menneske;
- det var ikkje eit menneske å sjå;
- ha noko godt i huset i tilfelle det skulle kome eit menneske
- - bymenneske
  - friluftsmenneske
  - gjennomsnittsmenneske
  - ordensmenneske
  - overmenneske
  - stemningsmenneske
individ med tanke på menneskelege eigenskapar;
til skilnad frå maskin (1)
Døme
- ho er da berre eit menneske
individ med tanke på menneskeverd
Døme
- han er da eit menneske, han òg
i tiltale og omtale (ofte nedsetjande)
Døme
- kom inn da, menneske!
- kva er det du gjer, menneske!
- stakkars menneske;
- eg kjenner ikkje desse menneska

Faste uttrykk

aldri bli menneske att
etter ei ulukke: vere fysisk eller psykisk nedbroten
nytt og betre menneske
positivt forandra;
utkvilt
kjenne seg som eit nytt og betre menneske

Artikkelside

aldri bli menneske att

Tyding og bruk

etter ei ulukke: vere fysisk eller psykisk nedbroten;

Sjå: aldri, menneske

Artikkelside

klok av skade

Tyding og bruk

røynd som følgje av tidlegare mistak eller ulukke;

Sjå: klok

Døme

klok av skade bad eg om hjelp opp trappa

Artikkelside

klok

adjektiv

Opphav

norrønt klókr; frå lågtysk

Tyding og bruk

som kan skjøne noko;
forstandig, fornuftig, tenksam, omtenkt, vettig (2)
Døme
- ein klok person;
- kloke auge;
- ho har eit klokt hovud;
- seie nokre kloke ord
- brukt som adverb
  investere klokt
som har mykje kunnskap;
lærd, vis (2;
røynd (1
Døme
- søkje råd hos eit klokt menneske;
- svaret gjorde meg ikkje klok
som har vanleg fornuft;
vettig (1), normal (2, 2)
Døme
- ikkje vere retteleg klok

Faste uttrykk

bli klok på
få innsikt i;
forstå (1)
eg klarer ikkje bli heilt klok på deg;
ein blir aldri heilt klok på hovudpersonen i boka
gjere klokt i
vere tent med
ein gjer klokt i å lytte;
du gjer nok klokt i å vere litt varsam
klok av skade
røynd som følgje av tidlegare mistak eller ulukke
klok av skade bad eg om hjelp opp trappa
klok kone
kvinne som praktiserer folkemedisin
ei klok kone oppi dalen
vere like klok
skjøne like lite som før (etter eit svar, ei forklaring eller liknande)
etter å ha kika på kartet var dei like kloke

Artikkelside

skam

substantiv hokjønn

Opphav

norrønt skǫmm

Tyding og bruk

svivørding, vanære (1
Døme
- føre skam over ein;
- få, ha skam av noko;
- fy for skam!
- han er ei skam for heile bygda;
- leve i skamma;
- sitje der med skamma;
- ikkje gjere skam på klubben – idr: få ei god plassering i ei tevling;
- gjere noko for skams skuld
blygsel;
(kjensle for) sømd
Døme
- bli heit eller raudne av skam;
- ikkje eige skam i livet
skade (1, ulukke
Døme
- det er både skam og skade;
- det er både synd og skam;
- skam få den som seier slikt

Faste uttrykk

bite hovudet av all skam
setje alle sømelege omsyn til side
gjere skam på
vere betre enn; skjemme ut, vanære
gjere til skamme
vise at (noko) ikkje er rett
skam å seie
dessverre

Artikkelside